Geen verbod op uitzending Undercover in Nederland

Met enige regelmaat proberen mensen uitzendingen van tv-programma’s waarin zij negatief in de aandacht komen te verbieden. Zo ook in een recent kort geding, aangespannen door iemand (hierna: “X”) die was gefilmd in het kader van het programma Undercover in Nederland. De voorzieningenrechter besloot in haar vonnis echter de claims van X af te wijzen op grond van de vrijheid van meningsuiting en het censuurverbod.

Feiten

Undercover in Nederland is een door Noordkaap geproduceerd programma dat, zoals de voorzieningenrechter het samenvat in haar vonnis, tot doel heeft “misstanden aan de kaak te stellen aan de hand van één of meer specifieke voorbeelden”. In november 2012 zijn opnamen gemaakt voor een uitzending van het programma die zou gaan over ‘acquisitiefraude’, waarbij organisaties ongewild worden gebonden aan contracten met bedrijven die hen vermeldingen in advertentiegidsen en op websites beloven. De uitzending van Undercover in Nederland zou aandacht besteden aan het bedrijf “De Nationale Branchegids”. De Branchegids zou voor duizenden euro’s aan onterechte facturen hebben gestuurd aan de organisatie Regionaal Instituut voor Dyslexie. In de uitzending wordt getoond hoe X dit bedrag in contanten bij deze organisatie komt ophalen. Deze ontmoeting wordt opgenomen met een verborgen camera en Stegeman confronteert X gedurende het gesprek. Vervolgens wordt X aangehouden door de politie.

Eisen

X spant een kort geding aan, waarin hij eist dat de beelden en geluidsopnamen die van hem zijn gemaakt niet mogen worden uitgezonden. Hij stelt dat hij het geld kwam ophalen “in het kader van een vriendendienst” en dat hij niets te maken heeft met acquisitiefraude. Hij beroept zich op zijn portretrecht en op de bescherming van zijn persoonlijke levenssfeer.

Portretrecht

Tijdens de zitting is het deel van de uitzending van Undercover in Nederland over acquisitiefraude getoond. Het gezicht van X is volledig ‘gewiped’ (onherkenbaar gemaakt). Zijn lichaam is wel zichtbaar en zijn stem is ook onveranderd te horen. X verzet zich tegen de publicatie van, naar hij stelt, zijn portret dat zonder zijn toestemming gemaakt is. De voorzieningenrechter oordeelt dat er hier echter geen sprake is van een portret. Door het wipen is er geen ‘overeenstemming met gelaatstrekken’. De enkele associatie is niet voldoende. X kan zich dus niet beroepen op het portretrecht.

Bescherming persoonlijke levenssfeer

Vervolgens weegt de rechter het recht op vrijheid van meningsuiting en het censuurverbod af tegen het recht van X op de bescherming van zijn persoonlijke levenssfeer. X had aangevoerd dat zijn postuur en stemgeluid (zoals gezegd beide in de uitzending te zien/horen) tot herkenning kunnen leiden. Over het postuur overweegt de voorzieningenrechter: “het postuur van X behoort tot een veelvoorkomend type bij mannen van zijn leeftijd”. X had verder de curieuze stelling ingenomen dat bij de beoordeling van de herkenbaarheid moest worden uitgegaan van het gemiddelde postuur van mensen in een door hem genoemde plaats en omgeving. Zijn postuur zou daar dan dermate van afwijken dat dit hem herkenbaar maakte. De voorzieningenrechter gaat hier niet in mee: in de uitzending wordt deze plaats ten eerste niet genoemd. Ten tweede “komt het de voorzieningenrechter onaannemelijk voor dat de doorsnee lichaamsbouw in die plaats en omgeving zodanig afwijkt van die elders in Nederland dat dit ertoe leidt dat (…) alsnog van een herkenbare afbeelding kan worden gesproken.” Ook het uitzenden van het stemgeluid van X kan volgens de voorzieningenrechter niet tot herkenning leiden. De geluidsopnamen zijn van slechte kwaliteit en ondertiteling is nodig om ze verstaanbaar te maken. Bovendien overweegt de voorzieningenrechter dat ze heeft “kunnen constateren dat X niet een zodanig karakteristiek stemgeluid heeft” dat hij op basis van de opnamen kan worden herkend. Het belang van Noordkaap/Undercover in Nederland bij het uitzenden van de beelden gaat dus boven het belang van X bij de bescherming van zijn persoonlijke levenssfeer.

Verborgen camera

Een deel van de beelden was opgenomen met een verborgen camera. X had ook daartegen bezwaar gemaakt. De voorzieningenrechter oordeelt terecht dat het gebruik van de verborgen camera in deze zaak rechtmatig is. Echter, om tot dit oordeel te komen gebruikt ze de toets zoals die is aangelegd in de Leidraad van de Raad voor de Journalistiek. De Leidraad bepaalt dat een journalist geen verborgen camera mag gebruiken, en dat hij daar slechts van mag “afwijken als hem geen andere weg open staat om een ernstige misstand aan het licht te brengen of een zaak van maatschappelijk belang scherper te belichten” De Leidraad is een weergave van de volgens de Raad voor de Journalistiek bestaande ethische beroepsnormen voor journalisten. Volgens vaste rechtspraak is de Leidraad echter geen geldend recht. Het is alleen een omstandigheid die mee kan spelen in de beoordeling. Ik juich dan ook niet toe dat de voorzieningenrechter deze ethische norm als criterium voor de juridische beoordeling hanteert.

Niet noodzakelijk

Tot slot maakt de voorzieningenrechter nog korte metten met het vaker gehoorde verweer dat het uitzenden van de beelden niet ‘noodzakelijk’ is. Dat is de omgekeerde wereld, zo oordeelt de voorzieningenrechter terecht: de toets onder art. 10 EVRM is of de beperking op de vrijheid van meningsuiting noodzakelijk is, niet of de opnamen noodzakelijk zijn voor het aan de kaak stellen van de misstand.