De woelige wateren rond de opzegbaarheid van de duurovereenkomst

Er is geen Nederlandse wettelijke regeling omtrent (onbenoemde) duurovereenkomsten in het algemeen en de opzegging daarvan. Internationale beginselen van het contractenrecht, zoals de Principles of European Contract Law 2002 (PECL) en Draft Common Frame of Reference (DCFR), gaan uit van opzegbaarheid indien een redelijke termijn in acht is genomen. De PECL 2002 bepalen in art. 6:109: “A contract for an indefinite period may be ended by either party by giving notice of reasonable length.” De DCFR bepaalt in soortgelijke bewoordingen in art. IV.E.–2:302, lid 1 en 2: “(1) Either party to a contract for an indefinite period may terminate the contractual relationship by giving notice to the other. (2) If the notice provides for termination after a period of reasonable length no damages are payable under IV.E.–2:303 (Damages for termination with inadequate notice). If the notice provides for immediate termination or termination after a period which is not of reasonable length damages are payable under that Article.” Bij gebreke aan een wettelijke regeling op het gebied van onbenoemde duurovereenkomsten komt het dus aan op de rechterlijke rechtsvinding. Bij de bestudering van de jurisprudentie van de opzegbaarheid van een duurovereenkomst (voor onbepaalde duur) moet onderscheid worden gemaakt tussen: a) de situatie waarin de overeenkomst een opzeggingsmogelijkheid bevat; en b) de situatie waarin de overeenkomst niets regelt over opzegging.

Duurovereenkomst met opzeggingsbeding

Als de duurovereenkomst een opzeggingsmogelijkheid bevat, dan geldt deze in beginsel. Echter, de beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid in de zin van artikel 6:248 lid 2 BW kan bij hoge uitzondering meebrengen dat op een contractuele opzeggingsgrond geen beroep kan worden gedaan. In dat geval geldt de strenge norm dat toepassing van de opzeggingsmogelijkheid in de concrete omstandigheden van het geval naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is. In het arrest ING/De Keijzer van 10 oktober 2014 (ECLI:NL:HR:2014:2929) bevestigde de Hoge Raad dit juridisch kader nog in het kader van een opzegging van een kredietovereenkomst: “Het onderdeel neemt met juistheid tot uitgangspunt dat, indien een kredietverlener gebruik maakt van een overeengekomen bevoegdheid tot beëindiging van de kredietovereenkomst, de rechtsgeldigheid daarvan beoordeeld moet worden aan de hand van de overeenkomst en de maatstaf van art. 6:248 lid 2 BW. Dat laatste brengt mee dat de beëindiging door de kredietverlener op grond van een dergelijke bevoegdheid niet rechtsgeldig is indien gebruikmaking van die bevoegdheid, gelet op de omstandigheden van het geval, naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is.” Daarbij liet de Hoge Raad het oordeel van het gerechtshof in stand dat de uitoefening van de contractuele opzeggingsbevoegdheid door de bank in dit geval onaanvaardbaar was naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid.[3]

Duurovereenkomst zonder opzeggingsbeding

Duurovereenkomsten, die niets regelen over een opzeggingsmogelijkheid, zijn in beginsel toch opzegbaar volgens de huidige koers van Hoge Raad, zoals ingezet per najaar 2011 in het arrest De Ronde Venen/ Stedin (en later bevestigd in Auping/Bever-Slaap). Interessant is om op te merken dat vóór die tijd de lijn gold, zoals die was uitgezet in het spraakmakende arrest Latour/De Bruijn (ECLI:NL:HR:1999:AA3821). De feiten waren als volgt. Latour, een vermaard Frans wijnhuis, zegt in juli 1993 de (decennialange) distributieovereenkomst op met wijnhandelaar De Bruijn Wijnkopers Anno 1972 tegen 1 augustus 1994, zonder een echte zwaarwegende grond voor opzegging. De handelsrelatie bestond nota bene sinds 1892. De Hoge Raad oordeelde hierover als volgt eind vorige eeuw: “Bij gebreke van een wettelijke of contractuele regeling daaromtrent zal de vraag of de opzegging in een concreet geval het beoogde rechtsgevolg heeft gehad, beantwoord moeten worden aan de hand van de redelijkheid en billijkheid in verband met de omstandigheden van dat geval. Ook indien uit de aard van een specifieke distributie-overeenkomst zou volgen dat zij in beginsel zonder meer opzegbaar is, kunnen de eisen van redelijkheid en billijkheid in verband met de concrete omstandigheden van het geval meebrengen dat opzegging slechts tot beëindiging van de overeenkomst leidt indien een voldoende zwaarwegende grond voor opzegging bestaat.” [4] Opzegging bij duurovereenkomsten voor onbepaalde duur was dus kort gezegd slechts mogelijk indien daarvoor een voldoende zwaarwegende grond was. Voor duurovereenkomsten voor bepaalde tijd geldt dat deze in beginsel niet tussentijds opzegbaar zijn. Met het arrest De Ronde Venen/Stedin verlegde de Hoge Raad zijn koers wat betreft de duurovereenkomst voor onbepaalde duur. Uitgangspunt werd dat een voor onbepaalde tijd gesloten duurovereenkomst in beginsel opzegbaar is, ook indien de wet en de overeenkomst niet voorzien in een opzeggingsregeling. Echter, de Hoge Raad formuleert hierop de volgende uitzondering: “De eisen van redelijkheid en billijkheid kunnen in verband met de aard en inhoud van de overeenkomst en de omstandigheden van het geval meebrengen dat opzegging slechts mogelijk is indien een voldoende zwaarwegende grond voor de opzegging bestaat (HR 3 december 1999, LJN AA3821, NJ 2000/120). Uit diezelfde eisen kan, eveneens in verband met de aard en inhoud van de overeenkomst en de omstandigheden van het geval, voortvloeien dat een bepaalde opzegtermijn in acht moet worden genomen of dat de opzegging gepaard moet gaan met het aanbod tot betaling van een (schade)vergoeding.” Kort gezegd: opzegging is beginsel uitgangspunt, maar redelijkheid en billijkheid kunnen meebrengen dat opzegging niet zo maar kan.

Hoge Raad in 2016: koers opzegbaarheid duurovereenkomsten aanscherpen

In april 2016 verscherpte de Hoge Raad haar koers verder in het arrest Provincies Noord-Holland/Gemeente Amsterdam. De feiten zijn niet echt aansprekend. In deze zaak hebben lagere overheden, met name gemeenten, in 1932 een stichting (Gooisch Natuurreservaat; GNR) opgericht met als doel het verwerven en behouden van natuurgebieden. Aan het onderhoud van de in de loop der tijd verworven natuurgebieden zijn kosten verbonden. De statuten van GNR bepalen in artikel 3 dat de oprichters (hierna: de participanten) GNR voorzien van geldmiddelen. De verdeelsleutel hiervoor is geregeld in een in 1992 gesloten overeenkomst tussen de participanten, de zogenaamde participantenovereenkomst. De participantenovereenkomst bevat geen opzeggingsmogelijkheid. Ook de statuten van GNR bevatten niet een regeling over uittreden uit het samenwerkingsverband. Een van de participanten, de gemeente Amsterdam, heeft de overeenkomst opgezegd. De stichting meent dat de gemeente Amsterdam niet kan opzeggen, omdat de overeenkomst en de statuten niet voorzien in opzegging. Het hof oordeelt in lijn met eerdere jurisprudentie dat de overeenkomst in beginsel opzegbaar is. Volgens het hof moeten hoge eisen worden gesteld aan de uitleg dat de participatieovereenkomst nooit opzegbaar zou zijn. De Hoge Raad casseert. Uitgangspunt is weliswaar dat een duurovereenkomst voor onbepaalde duur opzegbaar is. Aan de hand van a) de vastgestelde samenhang tussen de participantenovereenkomst en de statuten en b) de bepaling in de statuten over de eeuwigdurende bijdrageverplichting voegt de Hoge Raad hier aan toe: “Dit neemt niet weg dat een voor onbepaalde tijd gesloten duurovereenkomst naar de bedoeling van partijen niet-opzegbaar kan zijn, met dien verstande dat de wederpartij van degene die zich op de niet-opzegbaarheid beroept, onder omstandigheden daartegen een beroep kan doen op, kort gezegd, de art. 6:248 lid 2 BW en 6:258 BW. Voorts verdient opmerking dat op degene die betoogt dat een zodanige overeenkomst niet opzegbaar is, de stelplicht en bewijslast ter zake rusten. Zoals onderdeel 1.1 terecht betoogt, gelden voor die stelplicht en bewijslast geen verzwaarde eisen. Indien het hof van een andere maatstaf is uitgegaan bij zijn overweging dat aan de uitleg die de Provincie c.s. voorstaan ‘hoge eisen moeten worden gesteld’, berust zijn oordeel op een onjuiste rechtsopvatting.” Kort gezegd: Niet-opzegbaarheid van een duurovereenkomst voor onbepaalde tijd is uitzonderlijk. Diegene die dat betoogt, zal dat moeten stellen en zo nodig moeten bewijzen, maar voor die stelplicht en bewijslast gelden geen verzwaarde eisen. Zelfs als het de bedoeling van partijen is geweest dat de duurovereenkomst niet opzegbaar is, kan de wederpartij van degene, die zich op de niet-opzegbaarheid beroept, zich beroepen op de redelijkheid en billijkheid (artikel 6:248 lid 2 BW) en wijziging van omstandigheden (artikel 6:258 BW). In het Alcatel-arrest van 10 juni jl. bevestigt de Hoge Raad het hele genuanceerde juridische raamwerk rond de opzegbaarheid van duurovereenkomsten voor onbepaalde tijd (ingeval de overeenkomst niet voorziet in een opzegregeling, maar ook als deze daar wel in voorziet): “Voor de opzegging van een uitvoeringsovereenkomst als de onderhavige gelden geen andere regels dan in het algemeen gelden voor de opzegging van duurovereenkomsten die voor onbepaalde tijd zijn aangegaan. Opzegging is dus in beginsel mogelijk, ongeacht of wet en overeenkomst voorzien in een regeling van de opzegging. De eisen van redelijkheid en billijkheid kunnen in verband met de aard en inhoud van de overeenkomst meebrengen dat opzegging slechts mogelijk is indien een voldoende zwaarwegende grond voor de opzegging bestaat, dat een bepaalde opzegtermijn in acht moet worden genomen, of dat de opzegging gepaard moet gaan met het aanbod tot betaling van een (schade)vergoeding. (HR 28 oktober 2011, ECLI:NL:HR:2011:BQ9854, NJ 2012/685; HR 14 juni 2013, ECLI:NL:HR:2013:BZ4163, NJ 2013/341) Dit neemt niet weg dat een voor onbepaalde tijd gesloten duurovereenkomst (die niet voorziet in een regeling van de opzegging), naar de bedoeling van partijen niet-opzegbaar kan zijn, met dien verstande dat de wederpartij van degene die zich op de niet-opzegbaarheid beroept, onder omstandigheden daartegen een beroep kan doen op, kort gezegd, de art. 6:248 lid 2 BW en 6:258 BW (HR 15 april 2016, ECLI:NL:HR:2016:660). Ook als een overeenkomst voorziet in een regeling van de opzegging, kunnen de eisen van redelijkheid en billijkheid in verband met de aard en inhoud van de overeenkomst in de omstandigheden van het geval in de weg staan aan respectievelijk opzegging, opzegging zonder zwaarwegende grond, opzegging op een bepaald moment, of opzegging zonder aanbod tot betaling van een (schade)vergoeding.” Deze zaak gaat over de opzegging door een werkgever van een uitvoeringsovereenkomst van een Ondernemingspensioenfonds. Het juridisch raamwerk is echter toepasbaar voor alle duurovereenkomsten van onbepaalde tijd.

Conclusie

De Hoge Raad heeft afgelopen voorjaar de koers omtrent de opzegbaarheid van duurovereenkomsten voor onbepaalde tijd verder aangescherpt. Als er niets omtrent opzegbaarheid is geregeld, is opzegbaarheid nog steeds uitgangspunt. Dit uitgangspunt sluit goed aan bij de internationale beginselen van contractenrecht. Als een partij stelt dat partijen niet-opzegbaarheid hebben bedoeld, dan gelden echter geen verzwaarde eisen voor de stelplicht en bewijslast. Bij niet-opzegbaarheid kan daarentegen wel de wederpartij van degene die zich op niet-opzegbaarheid beroept, onder omstandigheden hieronder uitkomen door een beroep op de redelijkheid en billijkheid en wijziging van omstandigheden. Aan de andere kant benadrukt de Hoge Raad dat bij een overeenkomst voor onbepaalde tijd met opzeggingsmogelijkheid, de redelijkheid en billijkheid in verband met de aard en de inhoud van de overeenkomst in de omstandigheden van het geval in de weg kunnen staan aan opzegging, opzegging zonder zwaarwegende grond, opzegging op een bepaald moment, of opzegging zonder aanbod tot betaling van een (schade)vergoeding. Voor duurovereenkomsten voor bepaalde tijd geldt in beginsel nog steeds dat deze niet opzegbaar zijn. Drion pleit ervoor om het genuanceerde juridisch raamwerk, zoals dat nu geldt voor duurovereenkomsten voor onbepaalde tijd, in gelijke zin toe te passen op duurovereenkomsten voor bepaalde tijd: “Zoals een overeenkomst voor onbepaalde duur naar de bedoeling van partijen onopzegbaar kan zijn, zo kan een overeenkomst voor bepaalde duur naar de bedoeling van partijen opzegbaar zijn, met de bijbehorende stelplicht en bewijslast voor de partij die wenst op te zeggen.”[5] Ik sluit mij hierbij aan. De redelijkheid en billijkheid dient wat mij betreft ook corrigerend te kunnen optreden bij een duurovereenkomst voor bepaalde tijd. Alhoewel de Hoge Raad zijn koers heeft verduidelijkt, blijven de specifieke overeenkomst en de omstandigheden van het geval dus van groot belang voor de uitkomst in het specifieke geval. De casuïstiek maakt ieder geschil op voorhand nog regelmatig onvoorspelbaar. De wateren rond de opzegbaarheid van de duurovereenkomst zijn minder woelig, maar nog steeds niet rustig. [1] HR 28 oktober 2011, ECLI:NL:HR:2011:BQ9854, NJ 2012/685. [2] HR 14 juni 2013, ECLI:NL:HR:2013:BZ4163, NJ 2013/341. [3] Opzegging van duurovereenkomsten, in het bijzonder kredietovereenkomsten, Prof. Mr. R. M. Wibier, Ars Aequi juni 2015. [4] HR 3 december 1999, ECLI:NL:HR:1999:AA3821, NJ 2000/120. [5] Coen E. Drion, Opzegbaarheid van duurovereenkomsten, NJB 2016/993.

Gepubliceerd in:

Dit artikel is verschenen in het e-Magazine van Magna Charta.