De aandeelhoudersovereenkomst, een tandeloze tijger?

De Haagse Rechtbank (Rechtbank 's-Gravenhage, 01-08-2012, JOR 2012/286) moest onlangs een oordeel vellen over een klassieke familie(bedrijfs)tragedie:

• vader bouwt uit het niets een succesvolle onderneming op, in dit geval productie en distributie van Aziatische levensmiddelen;
• na twintig jaar komt schoonzoon in de zaak;
• schoonzoon neemt het roer over en wordt minderheidsaandeelhouder, vader wordt commissaris;
• schoonzoon voldoet niet aan de verwachtingen, vader stelt een buitenstaander aan als vervanger van schoonzoon;
• om de nieuwe man te binden doet vader toezeggingen die in strijd zijn met de afspraken met schoonzoon.

Tegen deze achtergrond moest de rechter zich buigen over een kwestie die de gemoederen in de juridische wereld al tijden bezig houdt: heeft een aandeelhoudersovereenkomst vennootschapsrechtelijke werking? In een aandeelhoudersovereenkomst maken aandeelhouders in een vennootschap afspraken over de wijze waarop zij zich tegenover elkaar en tegenover de vennootschap zullen gedragen. In dat kader worden vaak stemafspraken gemaakt. De vraag is nu wat er gebeurt als een aandeelhouder anders stemt dan waartoe hij zich in de aandeelhoudersovereenkomst verbonden heeft. Daarmee pleegt die aandeelhouder wanprestatie onder de aandeelhoudersovereenkomst. De andere aandeelhouders kunnen in een dergelijk geval schadevergoeding vorderen, maar daarmee is de uitgebrachte stem nog steeds een geldige. Dit is de klassieke opvatting, die al tientallen jaren geleden door de Hoge Raad is bevestigd. Veel schrijvers vinden de klassieke opvatting echter onbevredigend: de andere aandeelhouders staan betrekkelijk machteloos tegenover de aandeelhouder die zich niet aan de afspraken houdt. Daarom bepleiten zij de vennootschapsrechtelijke werking van de aandeelhoudersovereenkomst: een aandeelhoudersbesluit dat in strijd met een aandeelhoudersovereenkomst wordt genomen kan worden vernietigd wegens strijd met de redelijkheid en billijkheid die de aandeelhouders tegenover elkaar in acht hebben te nemen. Daarmee wordt de door de Hoge Raad verdedigde klassieke opvatting overboord gezet, wat mogelijk voor (lagere) rechters aanleiding is geweest die stap nog niet te zetten. Wel heeft bijvoorbeeld de Ondernemingskamer uitgemaakt dat het niet-nakomen van de uit een aandeelhoudersovereenkomst voortvloeiende verplichtingen wanbeleid kan opleveren, maar daarmee wordt de geldigheid van het gewraakte besluit nog steeds niet (direct) aangetast. In de Haagse zaak ging het om besluiten van de algemene vergadering en de raad van commissarissen van een B.V. Deze besluiten maakten inbreuk op de afspraken die vader en schoonzoon in een aandeelhoudersovereenkomst met elkaar hadden gemaakt. De Rechtbank zet de stap die andere rechters nog niet hadden gezet: “Onder deze omstandigheden, waarbij de enige twee aandeelhouders en de vennootschap zelf door de aandeelhoudersovereenkomst waren gebonden, moet naar het oordeel van de rechtbank van vennootschapsrechtelijke werking van de aandeelhoudersovereenkomst worden uitgegaan. Anders dan [de vader] en [de nieuwe directeur] bepleiten, blijven de gevolgen van het handelen van één van de partijen bij die overeenkomst dus niet louter beperkt tot (het ontstaan van een actie wegens) wanprestatie. Besluiten die tot stand zijn gekomen door toedoen van [vader als aandeelhouder en als commissaris] en in strijd zijn met in de aandeelhoudersovereenkomst gemaakte afspraken, zijn dientengevolge in beginsel vernietigbaar wegens strijd met de in artikel 2:8 BW verankerde vennootschapsrechtelijke variant van de maatstaven van redelijkheid en billijkheid.”. Uiteindelijk vernietigt de rechtbank besluiten de raad van commissarissen en van de algemene vergadering en veroordeelt de nieuwe directeur de aan hem uitgegeven aandelen terug te leveren. Deze uitspraak is om een veelheid aan redenen interessant. In dit kader is met name van belang:

• De rechter beslist zonder veel omhaal van woorden dat een aandeelhouders-overeenkomst vennootschapsrechtelijke werking kan hebben: zoals hiervoor uiteengezet ligt hier het principiële belang van deze uitspraak. Daarbij moet natuurlijk wel bedacht worden dat het hier om één uitspraak van één lagere rechter gaat. Of de Hoge Raad de opvatting van de rechtbank deelt moet nog blijken.
• De rechter beslist dat niet alleen aandeelhoudersbesluiten maar ook besluiten van andere organen – in dit geval de raad van commissarissen – vernietigd kunnen worden omdat zij in strijd zijn met in de aandeelhoudersovereenkomst gemaakte afspraken: dit is niet vanzelfsprekend, allereerst omdat de commissarissen in de regel geen partij zijn bij de aandeelhoudersovereenkomst en bovendien binnen de vennootschap een wezenlijk andere rol spelen dan de aandeelhouder; de aandeelhouder mag – binnen zekere grenzen – naar eigen goeddunken zijn eigen belang nastreven, terwijl de commissaris nu juist de bewaker van het belang van de vennootschap en de met haar verbonden onderneming is.
• De rechter beslist ten slotte dat de vernietiging van de besluiten ook gevolgen heeft voor derden, die geen partij zijn bij de aandeelhoudersovereenkomst: de nieuwe directeur moet zijn aandelen terugleveren en de door hem ontvangen dividenden terugstorten; de rechter oordeelt dat de nieuwe directeur van de hoed en de rand wist en daarom de aandelen niet te goeder trouw heeft verkregen, terwijl de wet alleen derden te goeder trouw beschermt; dit is evenmin vanzelfsprekend, nu de rechtspraak over het gebruik maken van de wanprestatie van een derde niet op basis van wetenschap (van die wanprestatie) alleen oordeelt dat sprake is van onrechtmatig handelen; er moet sprake zijn van bijkomende omstandigheden.